Lussen

Vier stoere mannen in prachtige plaatharnassen met een apart uitziend meisje ertussen. En op de achtergrond een stel kleurrijke vlaggen aan stokken met daarop heraldische figuren. Ze zijn geappliceerd op een soort damast in de kleuren geel, groen, zwart en rood. De vlaggen hangen met lussen aan een vertikale stok en aan een daardoorheen gestoken horizontale ‘uithouder’, zodat je ook als het niet waait kunt zien wat er op die vlag staat. Lussen? Inderdaad. Typisch middeleeuws. Doet ook een beetje denken aan ‘kantélen’, de hakkelige bovenrand van een kasteelmuur. Er zijn ook mensen die denken dat die hoekige afwerking aan kleding voorkwam. Ik heb het nog nooit gezien, maar we zitten er blijkbaar mee opgescheept. En dat geldt ook voor deze lussen. Want het klopt niet.

Eerst wat uitleg. De vlaggen die je hier ziet zijn zogenaamde banieren. In de door de ridders uitgebeelde 15^e eeuw waren ze bijna vierkant, iets hoger dan breed. Het waren prestigieuze vlaggen, want alleen edelen die een behoorlijke hoeveelheid strijdbare mannen konden aanvoeren waren gerechtigd een banier te voeren. Vanaf de vroege 14^e eeuw werden dergelijke aanvoerders dan ook banierheren, bannerheren of bannerets genoemd. Niet iedereen mocht dus zo’n vlag voeren. Een lagere edelman of ridder die met een groepje van een man of 5-10 aan een heervaart meedeed, kon alleen maar een wimpel of penno(e)n aan een lans voeren. Op die wimpel en die banier stond het wapen van de voerder. Het volgde de inhoud van zijn schild, zonder de pronkstukken eromheen, in een driehoekig in het geval van de wimpel en een staand rechthoekig veld bij de banier.

Banier met slippen, links, van de Hospitaalridders, en rechts
een hoge banier van de Tempeliers, Matthew Paris, ca 1250

Vroegere banieren waren veel smaller dan de 15^e eeuwse. In de 13^e eeuw hadden ze dikwijls een verhouding van 1 : 2, vroegere nog eerder 1 : 3 of meer. Heel smal dus. Een wapen met drie stukken die op 2 boven en 1 onder manier in een schild stonden moesten hier onder elkaar staan. Nog vroegere hogere edelen staan met een ander type banier op hun zegels afgebeeld: een smalle lange vlag, die met de bovenkant aan een lans zit en die eindigt in twee of drie loswapperende stroken, slippen genaamd. Men zegt dat dit de voorgangers van de banier waren en dat zodra de edelman echt voor een commando in aanmerking kwam de slippen van de vlag werden afgeknipt en het overblijvende deel een kwartslag werd gedraaid. Ik heb daar echter nooit een bewijs van gevonden en gooi het op een fabel die vlaggenkundigen elkaar steeds maar navertellen.

Tweeslippige wimpels en banieren in 4 formaten, met bandjes,
 overgangsperiode ca 1300, Zuid-Europees.

Als je in middeleeuwse afbeeldingen gaat zoeken naar banieren die met lussen aan de stok vastzitten, vind je die niet. De plaatjes van oudere banieren en andere vlaggen, zo tussen 1200 en 1350, laten zien dat de vlaggen met een serie touwtjes, veters of bandjes om de stok geknoopt zitten. Latere banieren vertonen een huls waardoor de stok wordt geschoven. Er zijn aanwijzingen dat de stof daarna met een serie nagels op de stok werd vastgeslagen. Zie de voorbeelden die tussen deze tekst staan. Ik kom ook nergens uithouders tegen. Weliswaar worden de vlaggen meestal volledig ontplooid weergegeven, maar ze zullen dus ook gewoon langs de stok gehangen hebben, zodat je de heraldiek nauwelijks zag.

Banieren uit het toernooiboek van René van Anjou, ca 1450

Waar is dan dat idee van die lussen op gebaseerd. Ik dacht meteen aan de middeleeuwse films uit Hollywood, en dat klopt. In The Crusades (1935) zie je ze al. Ook na de oorlog in de diverse Robin Hood en Ivanhoe films komen aan lussen hangende vaandels en banieren voor. In El Cid (1961) zie je zelfs de horizontale uithouder gebruikt worden. Maar er komen ook wel vlaggen om de stok voor, of met bandjes aan de stok vastgemaakt en in de oudere films zelfs aan een soort gordijnringen. Inmiddels is het waarschijnlijk een film-cliché geworden, net als het DZZZZZZINGGGGG geluid als er een zwaard wordt getrokken. Ridley Scott in zijn Kingdom of Heaven (2005) en Robin Hood (2010) heeft ze dus ook nog, al zijn ze bij hem gereduceerd tot drie, soms vier, brede lussen. Je kunt dat zelf controleren aan de hand van de op YouTube beschikbare trailers of zelfs lange fragmenten of soms de hele film.

Modern gebruik, historisch feest, Orvieto

Maar het klopt dus niet, mensen! Ik neem niet aan dat de banieren op de foto van HEI zelf zijn, want hun wapens staan er niet op. Ik weet ook dat ze zelf een mengsel van ‘lussen’- en ‘huls’banieren gebruiken, maar als ze aan vervanging toe zijn: alleen huls kan maar vanaf ca 1350. De bandjesbanier is van voor die tijd, al heb ik een enkele keer ook wel eens zo’n bevestiging in een latere eeuw gezien. En wie weet kwamen er al voor 1350 ook al wel hulzen voor. Maar nooit lussen. Er ligt nog een taak voor me, want bij zowat alle moderne 'middeleeuwse' evenementen wordt deze bevestigingsmethode toegepast bij wat er aan vlaggen wordt opgehangen. Zucht...